AZƏRBAYcAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
ADİL ƏSƏDOV
GÖZƏLLİYİN
FƏLSƏFƏSİ:
mahiyyət və onun cismani təcəssümü
spiritualist aristokratizm işığında
BAKI
NURLAN
2005
Adil Əsədovun monoqrafiyası, şübhəsiz ki, aktual və vacib problemə - gözəlliyin bir fəlsəfi hadisə olaraq səciyyələndirilməsinə həsr edilmişdir. Monoqrafiyanın ən xarakterik cəhəti də elə ondadır ki, burada diqqət mərkəzinə fəlsəfənin ən fundamental və ən cazibəli problemlərindən biri gətirilir. Gözəllik mövzusu fəlsəfənin əbədi problemləri sırasındadır. Monoqrafiya qədim və əbədi problemin yenidən mənalandırılması olmaqla son dərəcə maraqlıdır.
Əsər başlıca olaraq üç hissədən ibarətdir. Bu hissələrin birincisində gözəlliklə bağlı müəllifə qədər söylənilən fəlsəfi mülahizələr, ikincisində müəllifin öz fəlsəfəsi, üçüncüsündə isə müəllif baxışları ətrafında müzakirələr təqdim olunur.
Müəllif mövqeyinin xalis şəkildə verildiyi ikinci hissə ilk baxışda bir qədər qeyri-adi görünsə də on altı fəsildən ibarətdir.
Birinci fəsildə müəllifin özül prinsipi təqdim olunur: Gözəllik mahiyyətin gerçək təzahürüdür. Bu müddəa Adil Əsədovun Gözəllik fəlsəfəsinin başlanğıcını, başlıca mənasını və qayəsini təşkil edir.
Gözəlliyin əksliyini - eybəcərliyi mahiyyətin gerçəkləşmədən təzahürü kimi mənalandıran ikinci fəsildə eybəcərlik əsasən insanın timsalında nəzərdən keçirilir, həqiqi olmayan həyatın bilavasitə ifadəsi, mahiyyətin qeyri-adekvat təzahürü, mövcudolmanın ülviyyətini itirməsi kimi təqdim olunur.
Üçüncü fəsildə müəllif təbiətin gözəlliyini nəzərdən keçirir və onu mahiyyətə ilahi qayıdış kimi səciyyələndirir. Burada müəllif təbiət gözəlliyinin sirrini, ona xas olan romantik bir qaydada, dünyanın öz ruhuna qovuşaraq nizama düşməsində görür.
Gözəlliyi bəzəyə qarşı qoyan, bəzəyi mahiyyətin zahiri gerçəkliyi kimi təqdim edən dördüncü fəsildə müəllif təsdiq edir ki, «dekorativ tətbiqi sənət də, kosmetika da, ad-san da, şan-şöhrət də, var-dövlət də, hakimiyyət də bir bəzəkdir». Həyatın müəllif tərəfindən fəlsəfi olaraq mənalandırılması bəzək mövzusunda da öz orijinallığı ilə seçilir.
Beşinci fəsildə müəllif təxəyyülün gözəlliyindən söhbət açır və onu gerçəkləşməmiş mahiyyətin seyr olunması kimi dəyərləndirir. Müəllif təxəyyülün ümumi səciyyəsini belə verir: mövcud reallığa qane olmama, mövcud reallıqdan narazılıq duyğusu insani mahiyyətə uyğun dünyanın obrazını insan təxəyyülündə formalaşdırır.
«Mahiyyətin gerçəkləşdirilmədən təqdimatı: incəsənət» adlanan altıncı fəsildə qeyd olunur ki, təxəyyül idealı görmək üçün olduğu halda, incəsənət idealı göstərmək üçündür. İncəsənət idealı bədii obrazla əvəzləyir. Müəllif idealın duyulmasını – estetiklik, idealın təsvirini isə – bədiilik adlandırır.
Növbəti, yeddinci fəsil rəqsin fəlsəfəsinə həsr olunmuşdur və rəqsi mahiyyətin gerçəkləşdirilmədən hərəki təqdimatı kimi səciyyələndirir. Müəllif rəqsi fəlsəfi və həm də eyni zamanda obrazlı olaraq «xəyalları göylərdə süzən, özü də bütün ruhu ilə xəyallara bağlı olan xoşbəxt bir insanın hərəkətləri ilə» müqayisə edir.
«Mahiyyətin gerçəkləşdirilmədən yaşanması: musiqi» adlanan səkkizinci fəsildə musiqi insan həyatında öz əks-sədasını tapmalı olan ürək çırpıntılarının belə bir əks-səda olmadan döyündürülməsi, insan qəlbində yatan idealın reallaşmadan yaşanması, gerçəkləşməmiş idealın gerçəklik illüziyası kimi səciyyələndirilir.
Doqquzuncu fəsil «Mahiyyətin gerçəkləşdirilmək üçün təqdimatı: poeziya» adlanır. Müəllif burada poeziyanı ona xas olan qeyri-adi qaydada, ən dəqiq və ən gözəl bir formada təqdim olunmuş iradə ifadəçisi kimi səciyyələndirir.
«Mahiyyət və reallıq arasında tərəddüd: dram» adlanan onuncu fəsildə müəllif qeyd edir ki, eybəcər reallığı ideala qarşı qoymaq bütün hallarda vəziyyəti dramatikləşdirmək deməkdir. Müəllif dramın sirrini olmalı olan əməlin olmamasında görür.
On birinci fəsil müəllif tərəfindən «Mahiyyətin arxa plana atılması: proza» adlandırılır. Müəllif qeyd edir ki, proza poeziyadan və dramdan fərqli olaraq ideala və mahiyyətə demək olar ki, biganədir. Müsbət və mənfi arasındakı fərq prozada öz kəskinliyini azaldır. Burada müsbət qüvvələrdə və müsbət personajlarda mənfi qarışığı, mənfi qüvvələrdə və mənfi personajlarda isə müsbət qarışığı vardır.
«Mahiyyətin gerçəkləşdirilmədən sükuti təqdimatı: təsviri sənət» adlanan on ikinci fəsildə müəllif qeyd edir ki, təsviri sənət gerçəklik təsvirinin proza tərəfindən buraxılmış boşluqlarını doldurur və bununla da prozanı əslində tamamlayır.
On üçüncü fəsil «Mahiyyətin əksliyi: reallıq» adlanır. Müəllif burada qeyd edir ki, dünyanın ideal baxımından deyil, reallıq baxımından anlaşılması ilə, ideal dünyasının fakt dünyasına çevrilməsi ilə həyatın özü də mənasını itirir və mənasızlaşır. Həyatın təzədən mənalandırılması missiyası isə bir daha fəlsəfənin çiyinləri üzərinə düşür. Əgər fəlsəfə ilkin olaraq həyatı mənalandırarkən ilk növbədə idealın rasionallaşdırılmasını, estetik təfəkkür məntiqinin doğuluşunu şərtləndirirdisə, real, obyektiv dünyanın mənalandırılması ilə fəlsəfə poetik yüksəkliklərdən metafizik dərinliklərə enərək özünün ikinci missiyasını yerinə yetirmiş olur. Gözəllik fenomeninin Dünya Nizamı, Dünya Ruhu, Dünya İradəsi, Dünya Zəkası ideyaları əsasında müəllif tərəfindən yenidən mənalandırılması son dərəcə orijinaldır.
«Mahiyyət və reallıq arasında körpü quruculuğu: təfəkkürün gözəlliyi» adlanan on dördüncü fəsildə müəllif təfəkkürün real əsası kimi ideal və reallıq arasındakı ziddiyəti qeyd edir.
On beşinci fəsil «Mahiyyətsizləşməyə qarşı müqavimət: əxlaqın gözəlliyi» adlanır. Burada əxlaq müəllif tərəfindən ideyanın təmizlənmə prosesi kimi təqdim olunur.
«Mahiyyətə insani qayıdış: cəmiyyətin gözəlliyi» adlanan sonuncu, on altıncı fəsildə müəllif təbii təyinat ideyasının mücəssiməsi olan cəmiyyəti insan birliyi formalarından ən gözəli kimi qeyd edir.
Monoqrafiya bütövlükdə yeni ideyalarla son dərəcə zəngindir. Əsərin digər mühüm əlaməti - burada ifadə olunan fikirlərin həyatiliyidir. Müəllif hansısa mövzunu araşdırmaqdan daha çox, həyatın, real insan həyatının doğurduğu həqiqi fəlsəfi problemlər üzərində düşünür.
Adil Əsədov oxucuların mühakiməsinə verdiyi yeni monoqrafiyasında gözəllik fenomeninin özünəməxsus fəlsəfi təqdimatını verir. Bu təqdimat gözəlliyin mahiyyətə müncər edilməsinə əsaslanır və bədii təfəkkürün tarixi inkişaf xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir.
Monoqrafiya fəlsəfi elmlər üzrə mütəxəssislər, sənətşünaslar, ali məktəb tələbələri, həmçinin gözəllik və fəlsəfə mövzuları ilə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulur.
Адиль Асадов,
доктор философских наук
ФИЛОСОФИЯ КРАСОТЫ:
сущность и ее воплощение в свете
спиритуалистического аристократизма
Резюме
Автор восстанавливает классическое противопоставление эстетики логике, пантеизма детерминистической науке, спиритуализма материализму, аристократизма прагматизму и, исходя из этого противопоставления, создает свою оригинальную философию красоты. Суть этой философии сводится к пониманию красоты как материального воплощения духовной сущности мира, своеобразно объясняемой автором Мировой Души. В красоте автор видит олицетворение божественного начала, истины, действительность человеческого достоинства, аристократизм, выражение подлинного человеческого счастья. Между тем, в безобразном лице автор находит выражение лишенной смысла жизни, оторванность от божественной сущности, неосуществленное проявление сущности.
Человеческую способность непосредственно созерцать неосуществленную сущность автор называет красотой воображения.
В красоте очеловеченного мира автор видит трансцендентную действительность сущности.
Искусство рассматривается автором как умение представления неосуществленной сущности. Если изобразительное искусство выражает неосуществленную сущность вне времени, то танец имитирует ее движение не осуществляя ее. Человек чувствует, переживает сущность, ее не осуществляя, когда он творит и слушает музыку, - утверждает автор. В поэзии автор находит выражение сущности для осуществления, а в драме – нерешительность осуществить сущность. Проза, по мнению автора, отодвигает сущность на задний план.
В нахождении промежуточных элементов между сущностью и неосуществленным миром автор находит красоту мышления.
Сопротивление обезличению автор рассматривает как красоту морали.
Построенное на принципе естественного предназначения общество характеризуется автором как человеческое осуществление сущности. А в красоте природы, он находит, ее божественное осуществление.
Adil Asadov,
Doctor of Philosophy
PHILOSOPHY OF BEAUTY:
Essence and its corporeal embodiment in the light
of spiritualistic aristocraticism
The author restores classical opposition of aesthetics to logic, of Pantheism to Deterministical Science, of Spiritualism to Materialism, of Aristocraticism to Pragmatism and on this basis he creates his own original philosophy of beauty. The main point of this philosophy is the understanding of beauty as material embodiment of World’s spiritual essence, of explained by the author in a peculiar manner World Soul, World Reason, World Will and World Order. In beauty the author sees incarnation of the Truth and of the Divine Beginning, reality of human dignity, aristocratism, expression of true human happiness. Meanwhile, in the ugly face the author finds expression deprived meaning of life, isolation from divine essence, unfulfilled appearance of essence.
Human ability directly to behold unfulfilled essence the author names beauty of imagination.
In beauty of the humanized world the author sees the transcendental reality of essence.
Fine arts are considered by the author as art of presentation of unfulfilled essence. If the imitative arts express unfulfilled essence outside of time dance simulates its movement unfulfilling it. Man feels, experiences essence, unfulfilling it when he creates and listens to music, - the author asserts. In poetry the author finds essence expression for realization, and in drama - indecision to carry out essence. The prose removes essence on a background, from author’s point of view.
In a finding of intermediate elements between essence and the unfulfilled world the author sees beauty of thinking.
The resistance to depersonalization the author considers beauty of morals.
Constructed on a principle of natural destination the society is characterized by the author as human realization of essence. And in beauty of the nature, he finds its divine realization.
Adil Asadov
Doktor für Philosophie
PHILOSOPHIE DER SCHÖNHEIT
Das Wesen und seine Verkörperung
im Licht spiritualistischen Aristokratismus
Resümee
Den Widerstand gegen das unmenschliche Verhalten betrachtet der Autor wie die Schönheit der Moral.
Die Gesellschaft, die auf das Prinzip der natürlichen Bestimmung gebaut wird, wird vom Autor wie die menschliche Verwirklichung des Wesens charakterisiert. Und in der Schönheit der Natur findet er ihre göttliche Verwirklichung.