Tolerantlığın Azərbaycan nümunəsində sadəcə bir-birinə dözmək yox, qarşılıqlı hörmət amili əsas yer tutur”

Fəlsəfə elmləri doktoru Adil Əsədovun "525-ci qəzet"ə müsahibə verdi.

2013. 05. 08-2013. 05. 17

Adil Əsədov : “Tolerantlığın Azərbaycan nümunəsində sadəca bir–birinə dözmək yox, qarşılıqlı hörmət amili əsas yer tutur”

Həmsöhbətimiz Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə Sosiologiya Hüquq institutunun şöbə müdir, Fəlsəfi Maarifçilik Assosasiyasının Prezidenti, fəlsəfə elmləri doktoru Adil Əsədovdur. Müsahibimizlə xalqların tiplərinin millətlərarası münasibətlərə təsirin­dən, Qafqaz regionundakı xalqların tipoloji təsnifatından, mövcud milli birliyimizin əldə olunmasında ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəsna rolundan, xalqımızın azərbaycançılıq ideyası ətrafında yaranan vəhdətindən və başqa bu kimi aktual məsələlərdən danışmışıq.

 - İlk növbədə tolerantlıq, dözümlülük anlayışından daha üstün anlayışa diqqət yetirməklə söhbətə başlamaq istərdim. Bu da əlbəttə ki, insanpərvarlik anlayışıdır. Tolerantlıq Avropa mənşəli məvhumdur, bu öz-özlüyündə ona işarə vurur ki, bir şey bizdən deyil, bizim üçün doğma deyil, amma biz ona dözürük. Təxminən belə bir məna alınır: o şeyə ki, biz tolerant yanaşırıq onu özümüzünkü hesab etmirik. Mənə elə gəlir ki, Avropa yanaşması bununla səciyyəvidir. Azərbaycanlıların yanaşması isə fərqlidir. Bizdə bir insanpərvərlik var. Biz hər bir insana məhz bu nöqteyi-nəzərdən yanaşırıq. Biz digərlərinə də topluma qarşı duran bir qüvvı kimi yox, toplumun bir hissəsi kimi baxırıq, başqasına da bir insan kimi yanaşırıq, fikrimizcə, bizim tolerantlıq anlayışımız bundan ibarətdir.

  -Adil müəllim, onu da qeyd edək ki, bizim xalqımızın təbii milli keyfiyyəti kimi əsrlərlə mövcud olan tolerantlığı, xoşgörünü Avropa hələ indi-indi demokratiyanın bir dəyəri kimi təqdim və təbliğ etməyə çalışır.

  -Əgər söbət tolerantlığın bir demokratik dəyər kimi səciyyələndirilməsindən gedirsə, ümumiyyətlə belə bir şərh vrmək olar ki, demokratiya özlüyündə çoxluğun iradəsinin ifadəsidir. Demokratiyada müəyyən bir təklif ətrafında çoxluq nə fikirdədirsə, hesab olunur ki, o düzgündür, demokratiya əksəriyyətin fikrini düzgün fikir kimi nəzərə almaqdır. Bu nöqteyi-nəzərdən yanaşsaq, tolerantlıq çoxluqdan kənarda duran azlığın qüvvəsidir. Tolerantlıq azlığın mövqeyidir. Demokratiydan tolerantlıq anlayışı çıxır demək olmaz, tolerantlıq anlayışı əgər hansısa bir anlayışdan çıxırsa, bu daha çox liberalizmə aiddir. Çünki demokratizmin və liberalizmin fəlsəfi mənası ondan ibarətdir ki, birincidə əksəriyyətin iradəsi, fikri mövqeyi bir həqiqət kimi qav­ranılır. Liberalizm nöqteyi nəzərindən isə hər bir kəsin mövqeyi əhəmiyyətlidir, hər bir kə­sin yanaşmasına diqqət yetirmək lazımdır. O nöqteyi-nəzərdən biz tolerantlığı demokratizmin deyil, liberlizmin ifadə forması kimi təqdim edə bilərik. Avropalıların bunu demokratik dəyər kimi təbliğ və təqdim etməsinə gəlincə deməliyəm ki, avropalılarla bizim düşüncə tərzimiz arasındakı fərq böyükdür. Avropalılar özlərinə aid olan hər bir şeyi demokratik dəyərlər, özlərinə aid olmayanları isə qeyri-demokratik dəyərlər hesab edirlər. Özlərinə aid olanları ümumbəşəri dəyərlərə uyğunlaşdırmalı olan bir dəyərlər kimi qiymətləndirirlər. Bizim avropalılardan fərqimiz ondan ibarət olmalıdır ki, biz ümumbəşəri dəyərlərə üstünlük verməliyik, amma ümümbəşəri dəyərlərin yalniz Avropa izhında yox. Bizim də ümumbəşəri dəyərlər barəsində öz izhımız var. Hər bir millətin ümumbəşəri dəyərlər haqqında öz mülahizəsi var;çinlilərin də, yaponların da, almanların da. Hər kəsin ümumbəşəri dəyərlər haqqında müəyyən təsəvvürləri mövcuddur. Biz də bəşəri dəyərlər dedikdə ümumiyyətlə, ümumbəşəri dəyərlərə istinad etməliyik, məhz bunu nəzərdə tutmalıyıq. Təbii ki, Avropanın dəyərləri içərisində də ümumbəşəri dəyərlər var. Məsələn, insan şəxsiyyətinə hörmət bu qəbildəndir. Avropanın böyük fəlsəfi sistemləri, möhtəşəm ədəbiyyatı var, Əlbəttə Avropada ümumbəşəri məvhumlar çoxdur, ammma orada nə varsa, hamısını ümumbəşəri dəyər kimi kor-koranə qəbul etmək olmaz. Ümumiyyətlə, yaxşı olar ki, Avropa da biz də öz mövcudluğumuzu ümumbəşəri dəyərlər səviyyəsinə yüksəldək. Bir sıra dəyərlər var ki, o bütün xalqlarda eynidir. Bütün xalqların əxlaqi normalarında ümumi əxlaqi prinsiplər var. Bu ümumi prinsiplər bizə danışmağa əsas verir ki, doğrudan da bütün əxlaqi dəyərlərdə ümumi cəhətlər mövcuddur. Əlbəttə ki, fərqli cəhətlərlə birgə. XVIII əsrin fransız və ingilis filosoflarının belə bir fikirləri var idi ki, əxlaqi hiss insanda anadangəlmədir. Nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu insanlar öz ürəklərində intuitiv duyurlar. Bunu bir duyğu olaraq hiss edirlər. Daxili əxlaqi saflığını qoruyub saxlayanlar nəyin pis, nəyin yaxşı olduğunu hiss edir. Etdiyi bir işin də yaxşımı, pismi olduğunu özü duyur. Əxlaqi hiss əxlaqi şüurdan daha daha fundamental keyfiyyətdir. Bu nöqteyi-nəzərdən bu bütün insanlara xasdır. Amma bir məsələ var ki, insanların əksəriyyəti bu hissin dəyərini itiriblər. Bəzi insanlar öz ürəklərindəki arzuların ülviliyini itirdikləri kimi eləcə də bir çox hallarda əxlaqi hissin ülviliyini itiriblər. Ona görə də nəyin düzgün nəyin olub-olmadığını insanlar bir çox hallarda başqalarından öyrənmək istəyirlər. İnsanda bir günah hissi var, yaxşı olmayan nəsə edibsə, fikirləşir ki, bu düzgün deyil, nəyi isə düz etmədiyini intuitiv hiss edir. Buna görə də o məsləhətləşməyə ehtiyac duyur. Ambivalentlik bu zaman meydana gəlir. O zamn ki, insanın duyğuları korlaşır, o düzü əyridən seçə bilmir. Onda insanın daxili meyillərində bir ziddiyyət əmələ gəlir. Bax, buna ambivalentlik deyilir. Ambivalentlik hər şeylə, o cümlədən dəyərlərlə bağlı olanda da fərqliliklər meydana çıxır.

 - Söhbət açdığımız ingilis və fransız filosoflarının vətən­lə­rin­də, ümumiyyətlə, Qərbdə də hər bir dəyərə ikili münasibət var. Onların demokratiyası da daha çox onların öz xalqları üçündür. Bəzilərimizin kor-koranə qucaq açdığı Avropada digər millətlərin və dinlərin nümayəndələrinə ikinci sort insan kimi baxılması da danılmaz faktdır.

  - Bu da ondan irəli gəlir ki, onlar başqalarına məhz dözümlülük nümayiş etdirirlər, onlar münasibətdə demokratik müvqe yox, dözümlülük prinsipini əsas götürürlər. Yəni “bunlar da insandır”prinsipi ilə yanşaraq sadəcə dözürlər. Tolerantlığın Azərbaycan nümunəsinin prinsipləri isə başqadır. Burada bir-birinə dözmək yox, qarşılıqlı hörmət amili əsas yer tutur. Amma bununla belə, bizim tariximizdə milli və etnik qarşıdurma təcrübəsi də var. Müstəqilliyimizin ilk illərinə nəzər salaq. O halda ki, özünüdərkin yeni meyarları bəlkə də tarixən əvvəllər mövcud olmuş meyarları yenidən ön plana çıxan kimi dərhal separatizm meyilləri yarandı. Biz buna həm ölkənin şimalında, həm də cənubunda şahid olduq. Heydər Əliyevin azərbaycançılıq ideyası və bu ideyanın arxasında möhkəm dayanması bu separatizmdən xilas olmağın əsas amili oldu. Bizdə tolerantlıq anlayıçı başqadır. Biz sadəcə dözmürük, biz hesab edirik ki, bütün Azərbaycan vətəndaşları, burada yaşayan hər kəs bizim qardaşlarımızdır, onlar hamısı azərbaycanlıdır. Biz bunu belə qəbul edirik. O zaman ki, biz azərbaycançılıq ideologiyasına qarşı dıgər ideologiyaları qoymaq istəyirik, tutalım, dini ideologiyanı, yaxud türkçülük və ya avropaçılıq ideologiyasını, onda bunun əks nəticələri ilə qarçılaşmalı olarıq. Əgər insanların bəziləri türk deyilsə, yaxud müsəlman deyilsə, təbii ki, onda bir meyil yaranır. ki, onlar özlərini işğal olunmuş xalq kimi hiss etsinlər. İstər-istəməz onda ciddi etirazlar yarana bilər. Bu zaman suallar ortaya çıxar ki, əgər siz bizi özünüzdən hesab etmirsinizsə, deməli, biz özgə millətik, işğal olunmuşuq? İşğal olunmuş millət də hər zaman narazılığa meyilli olur. Ancaq Heydər Əliyevin çox müdrik siyasəti bunun qarşısını aldı, o bu siyasətlə sübut elədi ki. biz eyni xalqiq, hamımız azərbaycanlıyıq, hamımız da eyni hüquqlara malikik. Əgər konstitusiyamıza nəzər salsaq, bu. orada da təsbit olunub;Azərbaycan dövləti Azərbaycan xalqına məxsusdur və azərbaycan xalqının iradəsini ifadə edir.  

(Ardı var)

Sevinc MÜRVƏTQIZI

  -Hər bir millətin təşəkkül tapmasında hansısa amil əsas rol oynayır. Sizin fikrinizcə, bizim xalqımızın millət kimi formalaşması hansı tarixi proseslərin məhsuludur?

 Ümumiyyətlə, millətin yaranması, təşəkkülü və formalaşması ilə bağlı mənim istinad etdiyim nəzəriyyə etnogenezin personalizm nəzəriyyəsidir. Personalizm nədir? Bu şəxsiyyətin ön plana çıxması ilə ifadə olunur. Hər bir dövr öz şəxsiyyətini ortaya çıxarır. Personalizm əsasən Qərbdən gələn yanaşmadır. Burada diqqət mərkəzində şəxsiyyət durur. Fərdlə şəxsiyyətin fərqi ondan ibarətdir ki, birinci mühitə uyğunlaşmağa çalışır. Şəxsiyyət isə özü mühiti yaradır. Fərd dünyaya uyğunlaşmağa çalışır, şəxsiyyət isə dünyanı özünə uyğunlaşdırmaq istəyir. Fərd zamana uyğunlaşmalı olur, şəxsiyyət isə öz zamanını yaradır. Bu nöqteyi-nəzərdən tarixi toplumlar həm qəbilə, həm tayfa, həm xalq, o cümlədən millət olaraq əslində şəxsiyyətdən doğulan bir hadisədir. Əgər şəxsiyyət olmasa bu millət olmayacaqdı. Bu tipli nəzəriyyələrə görə millətlər də yaranır, inkişaf edir və ölür, tarixin yaddaşına çevrilir. Bir millətin olması o demek deyil ki, hansısa millət tarix yaranandan olub və tarixin sonuna qədər də mövcudiyyətini saxlayacaq. Belə deyil, tarixin gedişində daima millətlər yaranır, inkişaf edir və tarix səhnəsindən silinir. Necə ki, insanlar doğulur, böyüyür və ölür, bu analoji olaraq millətlərə də aiddir. Millətlərin də uşaqlıq, yeniyetməlik, yetkinlik, qocalıq dövrləri olur. Heç bir millət daima tarix səhnəsində qala bilməz.

  - Sizcə indi bizim millətimiz inkişafının hansı dövründədir?

  - Bizim millətimiz indi yaşının yetkinlik dövründədir. Fikir verin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti olmasaydı, onda bizim xalqımızın adına Azərbaycan xalqı demək olardımı? “Siyasətin fəlsəfəsi”kitabımda belə bir mülahizə ilə çıxış etmişəm ki, xalqlar dövləti yaratmır, dövlətlər xalqları yaradır. Bir dövlətin ərazisində tədricən bütün dillər aradan çıxır və hakim dilin əsasında vahid bir xalq formalaşır. Bir misal çəkim:bir litvalı öz nəsillərini araşdırıb. Məlum olub ki, onun yeddi nəsil bundan əvvəlki ata-babasından doğulan uşaqlardan törəyənlərdən iki nəfər özlərini polyak kimi tanıyır, heç onalrın ağlına da gəlmir ki. onların ulu babası vaxtilə litvalı olub. Yaxud bu nəsildən bir neçəsi var ki, özlərini amerikan kimi tanıyır, ingilis dilində danışır, heç bababsının hansı dildə danışdığından xəbəri belə yoxdur. Deməli eyni ata-anadan törəyən uşaqların nəsilləri ən müxtəlif xalqların içərisində əriyib gedib. Millət bu baxımdan daha çox siyasi hadisədir, dövlətdən törəyir. Vaxtilə Azərbaycan Cümhuriyyəti olduğu üçün Azərbaycan xalqı var idi. 1993-cü ildə Azərbaycan parçalanmaq təhlükəsi qarşısında olanda(bir məsələni də qeyd edim ki. onda həm dövlət, həm də millət parçalanırdı)şəxsiyyət olmasaydı, bu parçalanmanın baş verməsi tamamilə mümkün idi. Millət sözü həmişə dövləti ifadə edir, dövlət varsa, deməli, millət də var.

 - Şəxsiyyət anlayışının müstəsna rolundan danışdınız. Fərz edək ki, 1993-cü ildə Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə hakimiyyətə gəlməsəydi, nə baş verərdi?

 - Çox güman ki, onda heç bu günkü Azərbaycan milləti də olmayacaqdı. Ümumiyyətlə, belə hesab edirəm ki, Heydər Əliyev vaxtında hakimiyyətə qayıtmasaydı , azərbaycan tarix səhnəsindən silinə bilərdi. Onun şəxsı qətiyyəti və irəli sürdüyü azərbaycançılıq ideyası və bu ideyanın arxasında yenilməz iradəsi ilə dayanması bizi bundan qurtardı. Əgər Heydər Əliyev bu ideya ətrafında millətimizi birləşdirməsəydi, biz milli və siyasi birliyimizi itirərdik. Daxilən parçalanma baş verərdi, ola bilsin ki. parçalanan qüvvələr özlərinə xaricdən havadar, dayaq axtarmaq istəyəcəkdilər. Bayq dövlət və millət məsələsinin bir-birinə bağlılığından söz açdım. Fikir verirsinizmi, amrikanlar tamamilə ingilid dilində danışmırlar ən azı ləhcə fərqi var. İstənilən amerikanlıdan milliyətini xəbər alsanız, “ingilisəm”cavabını verməyəcək, “Amerikalıyam”deyəcək. Çünki o, ABŞ vətəndaşıdır, özünü də buna görə amerikanlı hesab edir. Avstriyada hamı almanca danışsa da bircə nəfər də avstriyalı tapmazsınız ki, özünə alman desin. Deməli dövlət var buna görə də millət var. Heydər Əliyev əslində həm dövləti yenidən qurdu, həm də milləti birləşdirdi. Ona görə də şəxsiyyət anlayışını həmişə önə çəkirəm. Heydər Əliyev dağınıq kütlədən yenidən milləti yaratdı. O şəraiti öz ideyasına uyğunlaşdırdı. Ona qədər azərbaycançılıq ideyası az qala tarixdən silinmişdi. O zaman Milli Məclisdə də dilimizin necə adlandırılması ilə bağlı mübahisələr səngimirdi. Eyni azmanda, bunlar təkcə mübahisə deyildi, Bu, xalqın parçalanması prosesi idi. Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdandan sonra qəti olaraq müəyyənəşdi ki, biz milliyətcə azərbaycanlıyıq, dilimiz də Azərbaycan dilidir. Həmin vaxta qədər millətimizin türk, dilimizin də türk dili adlandırılmasını da düzgün hesab etmirəm. Mənim fikrimə görə də biz azərbaycanlıyıq. Azəri türkü ifadəsi də məqsədəuyğun deyil. Əgər belədirsə, onda niyə türklər özlərinə Türkiyə türkü demirlər. Onlar bizi adlandıranda da azəri deyirlər, azəri türkü adlandırmırlar. Türkçülük ideyası əsrin əvvəllərində olub və faktiki olaraq iflasa uğrayıb.

  - Deməli, siz hesab edirsiniz ki, bizim millət olaraq formalaşmağımızda şəxsiyyət anlayışı ön plandadır?

 - Tamamilə doğrudur, bizim millətimizin formalaşmasında ən əhəmiyyətli şəxsiyyət amilidir. Biz nə qədər tolerant olsaq da, heydər Əliyev olmasaydı, bu millət olmayacaqdı, bu bir faktdır. Çünki Heydər Əliyev hakimiyyətə gəlincəyə qədər, tolerantlıqla yanaşı qeyri-tolerantlıq mövqeleri də var idi. Xalqlar bir-birinə dözmürdülər, xalq hakimiyyətə dözmürdü, hakimiyyət xalqa dözmürdü. Dözümlülük mövqeyindən yanaşaraq yox, vahid xalq anlayışını dərindən dərk edərək yanaşsaq bizdə möhkəm milli birlik olacaq. Biz desək ki, bu talışdır, bu ləzgidir, bu udindir, bu yahudidir-deməli, bizdən deyil, eləcə də dini baxımdan –xristiandır, buddistdir deyib ayrı seçkilik etsək dərhal tolerantlıq arxa plana keçəcək. Əsas amil ondan ibarətdir ki, biz hamımız azərbaycanlıyıq. demək, eyni hüquqluyuq.

 - Siz Quba rayonunda dünyaya göz açmısınız. Etnik palitranı xatırladan Qubada yəqin ki, bir çox etnik qruplarla, azsaylı xalqlarla ünsiyyətdə olmusunuz? Onların milli birliyimiz haqqında mövqeyi nədən ibarətdir?  

 - Mən özüm əslən buduqluyam.

  -Maraqlı təsadüfdü. Buduqlular da bildiyimə görə, Şahdağ etnik qrupundan olan nadir xalqlardandır, eləmi? Bəlkə elə bu barədə danışasınız?

 - Buduqlular da bizim millətimizin ayrılmaz bir parçasıdır. Burada da tədricən Azərbaycan dilinin üstünlüyü nəticəsində buduq dili sanki yavaş-yavaş tarixin yaddaşına qovuşmaqdadır. Buduq dili Qafqaz dillərinin Şahdağ qrupuna aiddir. Mən özüm buduq dilində bir neçə söz bilirəm. Buduqda əhali az qalıb. Onların əksəriyyəti köçüb Quba, Xaçmaz rayonlarında yaşayırlar. Kompakt şəkildə yaşayanlar dillərini qoruyub saxlayırlar. Öz aralarında buduq dilində danışırlar. Hazırda təxminən 40 minə yaxın buduqlu var. Amma bir məsələni də qeyd edim. Mənim anamın babası Ağa Əfəndi Qubanın qazisi, eyni zamanda ali təhsilli ziyalılardan olub. İttihad partiyasının üzvüymüş. Bilirsiniz ki, İttihad partiyası türkçü mövqeyə malik idi. O da həmin partiyanın Quba əyaləti üzrə rəhbəri vəzifəsini icra etməklə yanaşı, partiyanın dayaqlarından olub. Ağa Əfəndi İstanbulda, Kazanda təhsil alıb, Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasında xidmətləri olub, həmçinin ermənilərə qarşı müqavimət hərəkatının rəhbərlərindən biri imiş. 1920-ci ildə Sovet hökuməti qurulandan sonra bütün bu amillərə görə, onu sovet hökumətinin düşməni qismində axtarırdılar. Bu zaman o köçüb dağlara və Buduqda yaşamağa başlayıb. Buduqda evlənib və nəsli orada davam edib. Onun qızı mənim nənəm olub. İndi özünüz deyin, etnik mənşəni burada necə ayırd etməli? Mən nə dərəcədə buduqluyam? Özüm Qubada anadan olmuşam, amma Buduğu keçmiş, dağ, yüksəklik, soy-kökü kimi həmişə xatırlayıram. Bütün hallarda hesab edirəm ki, biz hamımız azərbaycanlıyıq, bir-birimizə qaynayıb qarışmış vahid millətik.

  (Ardı var)

Sevinc MÜRVƏTQIZI

Adil Əsədov : “Tolerantlığın Azərbaycan nümunəsində sadəca bir–birinə dözmək yox, qarşılıqlı hörmət amili əsas yer tutur”(davamı) 

Həmsöhbətimiz Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, Fəlsəfi Maarifçilik Assosiasiyasının prezidenti, fəlsəfə elmləri doktoru Adil Əsədovdur.

Müsahibimizlə xalqların tiplərinin millətlərarası münasibətlərə təsirindən, Qafqaz regionundakı xalqların tipoloji təsnifatından, mövcud milli birliyimizin əldə olunmasında ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəsna rolundan, xalqımızın azərbaycançılıq ideyası ətrafında yaranan vəhdətindən və başqa bu kimi aktual məsələlərdən danışmışıq.

– İlk növbədə tolerantlıq, dözümlülük anlayışından daha üstün anlayışa diqqət yetirməklə söhbətə başlamaq istərdim. Bu da, əlbəttə ki, insanpərvərlik anlayışıdır. Tolerantlıq Avropa mənşəli məfhumdur, bu, öz-özlüyündə ona işarə vurur ki, bir şey bizdən deyil, bizim üçün doğma deyil, amma biz ona dözürük. Təxminən belə bir məna alınır: o şeyə ki, biz tolerant yanaşırıq, onu özümüzünkü hesab etmirik. Mənə elə gəlir ki, Avropa yanaşması bununla səciyyəvidir. Azərbaycanlıların yanaşması isə fərqlidir. Bizdə bir insanpərvərlik var. Biz hər bir insana məhz bu nöqteyi-nəzərdən yanaşırıq. Biz digərlərinə də topluma qarşı duran bir qüvvə kimi yox, toplumun bir hissəsi kimi baxırıq, başqasına da bir insan kimi yanaşırıq, fikrimcə, bizim tolerantlıq anlayışımız bundan ibarətdir.

– Adil müəllim, onu da qeyd edək ki, bizim xalqımızın təbii milli keyfiyyəti kimi əsrlərlə mövcud olan tolerantlığı, xoşgörünü Avropa hələ indi-indi demokratiyanın bir dəyəri kimi təqdim və təbliğ etməyə çalışır. . .

– Əgər söhbət tolerantlığın bir demokratik dəyər kimi səciyyələndirilməsindən gedirsə, ümumiyyətlə, belə bir şərh vermək olar ki, demokratiya özlüyündə çoxluğun iradəsinin ifadəsidir. Demokratiyada müəyyən bir təklif ətrafındə çoxluq nə fikirdədirsə, hesab olunur ki, o düzgündür, demokratiya əksəriyyətin fikrini düzgün fikir kimi nəzərə almaqdır. Bu nöqteyi–nəzərdən yanaşsaq, tolereantlıq çoxluqdan kənarda duran azlığın qüvvəsidir. Tolerantlıq azlığın mövqeyidir. Demokratiyadan tolerantlıq anlayışı çıxır demək olmaz, tolerantlıq anlayışı əgər hansısa bir anlayışdan çıxırsa, bu daha çox liberalizmə aiddir. Çünki demokratizmin və liberalizmin fəlsəfi mənası ondan ibarətdir ki, birincidə əksəriyyətin iradəsi, fikri, mövqeyi bir həqiqət kimi qavranılır. Liberalizm nöqteyi-nəzərindən isə hər bir kəsin mövqeyi əhəmiyyətlidir, hər bir kəsin yanaşmasına diqqət yetirmək lazımdır. O nöqteyi-nəzərdən biz tolerantlığı demokratizmin deyil, liberalizmin ifadə forması kimi təqdim edə bilərik. Avropalıların bunu demokratik dəyər kimi təbliğ və təqdim etməsinə gəlincə, deməliyəm ki, avropalılarla bizim düşüncə tərzimiz arasındakı fərq böyükdür. Avropalılar özlərinə aid olan hər bir şeyi demokratik dəyərlər, özlərinə aid olmayanları isə qeyri-demokratik dəyərlər hesab edirlər. Özlərinə aid olanları ümumbəşəri dəyərlər, digərlərini isə bu ümumbəşəri dəyərlərə uyğunlaşmalı olan bir dəyərlər kimi qiymətləndirirlər. Bizim avropalılardan fərqimiz ondan ibarət olmalıdır ki, biz ümumbəşəri dəyərlərə üstünlük verməliyik, amma ümumbəşəri dəyərlərin yalnız Avropa izahında yox. Bizim də ümumbəşəri dəyərlər barəsində öz izahımız var. Hər bir millətin ümumbəşəri dəyərlər haqqında öz mülahizəsi var; çinlilərin də, yaponların da, almanların da. Hər kəsin ümumbəşəri dəyərlər haqqında müəyyən təsəvvürləri mövcuddur. Biz də bəşəri dəyərlər dedikdə ümumiyyətlə, ümumbəşəri dəyərlərə istinad etməliyik, məhz bunu nəzərdə tutmalıyıq. Təbii ki, Avropanın dəyərləri içərisində də ümumbəşəri dəyərlər var. Məsələn, insan şəxsiyyətinə hörmət bu qəbildəndir. Avropanın böyük fəlsəfi sistemləri, möhtəşəm ədəbiyyatı var. Əlbəttə, Avropada ümumbəşəri məfhumlar çoxdur, amma orada nə varsa, hamısını ümumbəşəri dəyər kimi kor-koranə qəbul etmək olmaz. Ümumiyyətlə, yaxşı olar ki, Avropa da , biz də öz mövcudluğumuzu ümumbəşəri dəyərlər səviyyəsinə yüksəldək. Bir sıra dəyərlər var ki, o bütün xalqlarda eynidir. Bütün xalqların əxlaqi normalarında ümumi əxlaqi prinsiplər var. Bu ümumi prinsiplər bizə danışmağa əsas verir ki, doğrudan da bütün əxlaqi dəyərlərdə ümumi cəhətlər mövcuddur. Əlbəttə ki, fərqli cəhətlərlə birgə. XVIII əsrin fransız və ingilis filosoflarının belə bir fikirləri var idi ki, əxlaqi hiss insanda anadangəlmədir. Nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu insanlar öz ürəklərində intuitiv duyurlar. Bunu bir duyğu olaraq hiss edirlər. Daxili əxlaqi saflığını qoruyub saxlayanlar nəyin pis, nəyin yaxşı olduğunu hiss edir. Etdiyi bir işin də yaxşımı, pismi olduğunu özü duyur. Əxlaqi hiss əxlaqi şüurdan daha fundamental keyfiyyətdir. Bu nöqteyi-nəzərdən bu bütün insanlara xasdır. Amma bir məsələ var ki, insanların əksəriyyəti bu hissin dəyərini itiriblər. Bəzi insanlar öz ürəklərindəki arzuların ülviliyini itirdikləri kimi eləcə də bir çox hallarda əxlaqi hissin ülviliyini itiriblər. Ona görə də nəyin düzgün olub-olmadığını insanlar bir çox hallarda başqalarından öyrənmək istəyirlər. İnsanda bir günah hissi var, yaxşı olmayan nəsə edibsə, fikirləşir ki, bu düzgün deyil, nəyi isə düz etmədiyini intuitiv hiss edir. Buna görə də o məsləhətləşməyə ehtiyac duyur. Ambivalentlik bu zaman meydana gəlir. O zaman ki, insanın duyğuları korşalır, o düzü əyridən seçə bilmir. Onda insanın daxili meyillərində də bir ziddiyyət əmələ gəlir. Bax, buna ambivalentlik deyilir. Ambivalentlik hər şeylə, o cümlədən dəyərlərlə bağlı olanda da fərqliliklər meydana çıxır.

– Söhbət açdığınız ingilis və fransız filosoflarının vətənlərində, ümumiyyətlə, Qərbdə də hər bir dəyərə ikili münasibət var. Onların demokratiyası da daha çox onların öz xalqları üçündür. Bəzilərimizin kor-koranə qucaq açdığı Avropada digər millətlərin və dinlərin nümayəndələrinə ikinci sort insan kimi baxılması da danılmaz faktdır.

– Bu da ondan irəli gəlir ki, onlar başqalarına məhz dözümlülük nümayiş etdirirlər, onlar münasibətdə demokratik mövqe yox, dözümlülük prinsipini əsas götürürlər. Yəni “bunlar da insandır” prinsipi ilə yanaşaraq sadəcə dözürlər. Tolerantlığın Azərbaycan nümunəsinin prinsipləri isə başqadır. Burada bir-birinə dözmək yox, qarşılıqlı hörmət amili əsas yer tutur. Amma bununla belə, bizim tariximizdə milli və etnik qarşıdurma təcrübəsi də var. Müstəqilliyimizin ilk illərinə nəzərə salaq. O halda ki, özünüdərkin yeni meyarları, bəlkə də tarixən əvvəllər mövcud olmuş meyarları yenidən ön plana çıxan kimi dərhal separatizm meyilləri yarandı. Biz buna həm ölkənin şimalında, həm də cənubunda şahid olduq. Heydər Əliyevin azərbaycançılıq ideyası və bu ideyanın arxasında möhkəm dayanması bu separatizmdən xilas olmağın əsas amili oldu. Bizdə tolerantlıq anlayışı başqadır. Biz sadəcə dözmürük, biz hesab edirik ki, bütün Azərbayan vətəndaşları, burada yaşayan hər kəs bizim qardaşlarımızdır, onlar hamısı azərbaycanlıdır. Biz bunu belə qəbul edirik. O zaman ki, biz azərbaycançılıq ideologiyasına qarşı digər ideologiyaları qoymaq istəyirik, tutalım, dini ideologiyanı, yaxud türkçülük, və ya avropaçılıq ideologiyasını, onda bunun əks nəticələri ilə qarşılaşmalı olarıq. Əgər insanların bəziləri türk deyilsə, yaxud müsəlman deyilsə, təbii ki, onda bir meyil yaranır ki, onlar özlərini işğal olunmuş xalq kimi hiss etsinlər. İstər-istəməz onda ciddi etirazlar yarana bilər. Bu zaman suallar ortaya çıxar ki, əgər siz bizi özünüzdən hesab etmirsinizsə, deməli, biz özgə millətik, işğal olunmuşuq? İşğal olunmuş millət də hər zaman narazılığa meylli olur. Ancaq Heydər Əliyevin çox müdrik siyasəti bunun qarşısını aldı, o bu siyasətlə sübut elədi ki, biz eyni xalqıq, hamımız azərbaycanlıyıq, hamımız da eyni hüquqlara malikik. Əgər konstitusiyamıza nəzər salsaq, bu, orada da təsbit olunub; Azərbaycan dövləti Azərbaycan xalqına məxsusdur və Azərbaycan xalqının iradəsini ifadə edir.

(Ardı var)

Sevinc MÜRVƏTQIZI

14 may 2013-cü il

Adil Əsədov : “Tolerantlığın Azərbaycan nümunəsində sadəca bir–birinə dözmək yox, qarşılıqlı hörmət amili əsas yer tutur”(davamı)

Həmsöhbətimiz Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, Fəlsəfi Maarifçilik Assosiasiyasının prezidenti, fəlsəfə elmləri doktoru Adil Əsədovdur. Müsahibimizlə xalqların tiplərinin millətlərarası münasibətlərə təsirindən, Qafqaz regionundakı xalqların tipoloji təsnifatından, mövcud milli birliyimizin əldə olunmasında ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəsna rolundan, xalqımızın azərbaycançılıq ideyası ətrafında yaranan vəhdətindən və başqa bu kimi aktual məsələlərdən danışmışıq.

– Anlaşılır ki, siz də kiminsə soy-kökünü, yaxud etnik mənşəyini qərəzlə araşdırmağın, məqsədli şəkildə axtarmağın məhz elə qeyri-tolerantlıq təzahürü kimi qəbul edirsiniz?

– Bəli, əgər kimlərsə bunu qərəzli, məqsədli şəkildə edirlərsə, şişirdirlərsə, məncə, belələri bu milləti parçalamağa maraqlı şəxslərdir. Amma ki, hər kəsin öz nəslini, kökünü- etnik nöqteyi-nəzərdən yoxa, tarixi cəhətdən bilməsi vacibdir. Çünki hər kəs öz nəslinin keçdiyi yolu özündə daşıyır. Genetik olaraq bizim genimizdə, təhtəlşüurumuzda əcdadlarımızın keçdiyi yol yazılıb, amma ki, biz həmin yolu görmək üçün nəslimizin tarixini də öyrənməliyik.

– Ölkəmizə qonşu olan dövlətlərdə tolerantlığın səviyyəsinə müqayisəli yanaşaraq hansı fikirləri deyə bilərsiniz?

– Qonşu Rusiyadan başlayaq. Bir neçə il Rusiyada yaşamış biri kimi bunu deyə bilərəm ki, orada digər millətlərə sevgi görmüşəm. Deyə bilmərəm ki, ruslar tolerant deyil. Sovet dövründə təyinatla bir müddət orada işləmişəm, xalis rus şəhəri Vladimirdə yaşamışam. Şəxsi təcrübəmə əsaslanıb təsdiq edə bilərəm ki, orada mənə ancaq qayğı, rəğbət və sevgi ilə yanaşıblar. Bir hadisəni danışım. Orada yaşadığım vaxt bir dəfə telefonla zəng edərək bir nəfərin telefon nömrəsini öyrənmək istəyirdim. Telefonda cavab verirlər ki, biz o nömrəni verə bilmərik. Deyirəm: axı bu nömrə mənə vacib lazımdır. Mənə cavab verdilər ki, axı mən təkcə ləhcənizə görə qaydaları poza bilmərəm? Deməli, hətta qafqazlı ləhcəsinin özü belə onlarda rəğbət yaradırdı (gülür).

– Adil müəllim, amma bir məsələni də vurğulayaq ki, qafqazlıları Rusiyanın daha çox qadın qismi rəğbətlə qarşılayır, sevir. Qarşı cinsin nümayəndələrinin daha çox aqressiv münasibəti nəzərə çarpır. Məsələn, skinhedlərin mövcudluğu yəqin ki, bu fikrin təsdiqi üçün yetərlidir.

– Əlbəttə, razıyam, vəziyyət dəyişib, son dövrlərdə Rusiyada irqçilyin artması doğrudur. Əlbəttə, o zamanlar da sevgi ilə yanaşı irqçilik təzahürləri də var idi. Məsələnin qeyd etdiyiniz başqa tərəfi ilə də razıyam ki, doğrudur, rusların daha çox qadınları bizə sevgiylə, rəğbətlə yanaşırdılar, yanaşırlar. Tamamilə düz deyirsiniz, onların öz kişilərinə qarşı yox, bizim millətin kişilərinə böyük rəğbəti və sevgisi var (gülür). Əslində elə bu məsələ özü xalqların xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Qadına xas olan mərhəmət, qayğıkeşlik kimi feminin xüsusiyyətlər millətlərə də aiddir. Birinin həddindən artıq qayğıkeş olması istər-istəməz onda qadın başlanğıcının daha güclü olmasından xəbər verir. İnsanlar bildiyiniz kimi 4 tipə bölünür: maskulin, feminin, qarışıq və qeyri-müəyyən. Maskulin tipdə kişi xüsusiyyətləri inkişaf edir; qətiyyət, cəsarət, sözü birbaşa demək, qarşısına məqsəd qoyub ona doğru getmək, iradə, mərdanəlik. Feminin tip xeyirxah, mədəni, zərif, hərəkətlərində ölçülü-biçili, heç kəsin xətrinə dəymək istəməyən, şəraitə uyğunlaşandır və sair. Qarışıq tipdə situasiyadan asılı olaraq həm qadın xüsusiyyətləri, həm kişi xüsusiyyətləri özünü göstərir. Belələri bəzən qətiyyət nümayiş etdirir, bəzən də xeyirxah olur, sözü birbaşa da deyə bilər, böyük mədəniyyət də nümayiş etdirməyi bacarır. Qeyri-müəyyən tipdə isə nə maskulin, nə də feminin keyfiyyətlər özünü tam şəkildə göstərə bilmir. Adamların əksəriyyəti əsasən, qarışıq tipə mənsubdurlar. Situasiyadan asılı olaraq həm feminin, həm maskulin keyfiyyətləri büruzə verirlər. Bu tipologiya millətlərə də şamil olunur. Lev Şestov, Nikolay Berdyayev və digərləri rus millətini feminin təbiətli xalq kimi səciyyələndiriblər. Məsələn, Berdyayev belə bir müqayisə aparır: Niyə almanlar həmişə bu qədər müharibə istəyirlər, tabe etdirmək arzusu ilə yaşayırlar, amma onlar neyçün belə azdırlar, ərazicə kiçikdirlər? Rusiyanın canında isə bir o qədər aqressiya yoxdur, amma Rusiya belə böyükdür? Onun fikrincə, bu ondan irəli gəlir ki, ruslar tabe etdirməyə yox, tabe olmağa meyllidirlər, ona görə rusların ərazisi belə böyükdür. Mübarizə, müharibə almanlara böyüməyə imkan vermir. Rus xalqının böyüklüyü isə ondan irəli gəlmir ki, onlar tabe etdirirlər, əksinə, tabe olmaq istəyirlər.

– Bu bölgüdən belə anlaşılır ki, almanlar maskulin millətdir?

– Bəli, almanlar maskulin tipə xas cəhətləri özündə yaşadır.

–Maraqlıdır, Azərbaycan xalqını hansı tipə aid etmək olar?

– Bizim millətimiz qarışıq tipə aiddir. Vurğulayım ki, Qafqaz xalqları içərisində ən maskulin xalq çeçenlərdir. Hər bir millətə həm maskulin, həm də feminin xüsusiyyətlər xasdır. Amma çeçenlər həddindən artıq maskulin olduqları üçün heç zaman dövlət qura bilmirlər. Çünki onlarda kompromisə etmək, güzəşt etmək meyilləri yoxdur, hamısı istəyir ki, tabe etdirsin. Ona görə də onların arasında fikir birliyi yaranmır və nəticədə hələ də dövlətsizdirlər. Amma Azərbaycanda həm maskulinlik, həm femininlik var. Bəzən biz qətiyyət nümayiş etdirməyi bacarırıq. Məsələn, SSRİ-nin dağılması dövründə biz neçə günlərlə meydanda qaldıq, ordu Bakıda olmasına baxmayaraq biz şəhidlərimizi hörmətlə dəfn etdik. Biz istədiyimizi mərd-mərdanə deyə bilirik. Bu, bizim maskulin keyfiyyətimizdir.

– Bizdəki feminin keyfiyyətlər hansılardır?

– Elə haqqında danışdığımız tolerantlıq özü feminin keyfiyyətdir. Lazım olan zaman güzəştə getməyi, dözməyi bacarırıq. Məsələn, Qarabağ münaqişəsində biz indiki halda feminin keyfiyyətləri nümayiş etdiririk. Yəni ki, biz dözürük, ağılla ölçüb-biçirik ki, hazırda müharibə bizim üçün sərfəlidir, yoxsa yox. Maskulin keyfiyyətin femininlikdən bir mühüm fərqi də ondan ibarətdir ki, birinci hər istədiyini, ürəyi istəyəni etməyə meyillidir, nəticəsi yaxşı olanı yox. Ola bilsin ki, maskulin tip ürəyi istəyir və bunu edir, nəticəsi isə fəlakət olacaq. Feminin tipə isə ürəyinin istədiyi yox, nəticəsi vacibdir. Konkretləşdirsək, maskulin üçün əməlin özü, feminin üçün nəticəsi mühümdür. Biz əmin olsaq ki, müharibəyə girsək, işğal olunmuş torpaqlarımızı geri alacağıq, dərhal bunu edərik, biz hələ ki, bunun nəticəsinə tam əmin deyilik.

– Bir sıra qonşularımızdan danışdınız, oxucularımız üçün də maraqlı olardı, regionda digərlərini, gürcüləri və üzdəniraq qonşularımızı- erməniləri millət olaraq səciyyələndirəsiniz. . .

– Bayaq bəzi mütəfəkkirlərin rusları əsasən feminin xalq kimi səciyyələndirməsini qeyd etdim. Amma mənim şəxsi fikrimcə, ruslar daha çox qarışıq tipə aiddir. Məsələn, kazakları yada salaq. Kazaklar burada maskulin keyfiyyətin təmsilçiləridir. Bəlkə də bütövlükdə rusları feminin xalq kimi səciyyələndirmək olar, amma burada maskulin cəhətlər də özünü büruzə verir. Amma ruslar da müharibə sevəndirlər. Əfqanıstanda, Çeçenistanda, Gürcüstanda müharibələrini yada salaq. Vuruşmağa onlar demək olar ki, meydan axtarırlar. Ona görə də onlarla təxribata getməmək məsləhətdir. Çünki maskulin keyfiyyətli millət vuruşmadan yaşaya bilmir. Məsələn, amerikanlar da maskulin xalqdır. Onlar müharibə etməsələr yaşaya bilməzlər, daim gərək müharibə etsinlər. Azərbaycanlılara xas olan keyfiyyətlər məncə, qonşumuz gürcülərdə də var. Onlar da lazım olanda maskulin, lazım olanda feminin millət kimi çıxış edirlər. Onlar millətini sevəndirlər, millətçi deyillər. Onlar deyir ki, babanın kim olmasının dəxli yoxdur, əgər Gürcüstanda yaşayırsansa, gürcü dilində danışmalısan. Onlar dövlətlərini yüksək qiymətləndirirlər. Necə ki, millətçilik bizə xas olan xüsusiyyət deyil, eləcə də gürcülərə bu, aid deyil. Ermənilərlə elə bir yaxınlığım olmayıb, onlarla birbaşa ünsiyyətdə olmamışam. Amma bir məsələni qeyd edim ki, ermənilər müsəlman dünyasını parçalamaq üçün yuxarıdan çalınmış pazdır, desək, yanılmarıq. Onlar sanki bütün bu müsəlman dünyasını parçalamaq üçün qəsdən yaradılmış elementdir. Xəritəyə nəzər salsanız, özünüz əyani şahidi olarsınız. Egey dənizindən müsəlman dünyası başlayır. Türkiyə, Azərbaycan, İran, Əfqanıstan, Pakistan, Orta Asiya-bu müsəlman arealı ki var, sanki Ermənistan bunları ayırmaq üçün qüvvədir. Ermənistan Azərbaycanla Türkiyənin arasındadır, hətta Azərbaycanın özünü belə ikiyə bölür. Bir çox qüvvələr də bu elementdən təbii ki, istifadə edirlər. Onlar bəlkə də özləri istifadə olunmaq istəmirlər, lakin istifadə olunmaq məcburiyyətindədirlər. Beynəlxalq qüvvələr də Ermənistana etdikləri yardımı, köməyi onlara canları yandıqları üçün yox, müsəlman dünyasını parçalamaqda faktor kimi istifadə etdiklərindən edirlər. Erməniləri müsəlman dünyasını parçalayan bir zolaq olduqları üçün dəstəkləyirlər. Erməniləri bir xalq olaraq səciyyələndirəndə bu məqamla razı deyiləm ki, onları şişirdirlər. Bəziləri deyir ki, ermənilər bizdən güclüdür və sair. . . Biz zəif olduğumuz üçün ermənilər bizi qırıb, torpağımızı işğal edib- fikri ilə razı deyiləm. Çünki biz heç də ermənilərdən zəif deyilik.

(Ardı var)

Sevinc MÜRVƏTQIZI

Həmsöhbətimiz Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə Sosiologiya Hüquq institutunun şöbə müdir, Fəlsəfi Maarifçilik Assosasiyasının Prezidenti, fəlsəfə elmləri doktoru Adil Əsədovdur.

 - Danılmaz həqiqətdir ki, biz ermənilərdən daha güclü xalqıq. Bu, həm ərazimizin böyük olması ilə həm əhalimizin sayca çox olması ilə bağlıdır. Qafqazda 100-dən artıq xalq var, amma onların içərisində ən böyük dövləti olan da bizimkidi, ən tərəqqi edən də bizik. İqdisadi baxımdan da biz öndəyik. Bu həm də təkcə neftin hesabına deyil, insan potensialı da əsas amil kimi iştirak edir. Nəzərə alaq ki, xalq cəbhəsinin hakimiyyəti vaxtındada həmin neft bizdə idi, amma xalqın maddi vəziyyəti sıfır idi. Biz hər cəhətdən ermənilərdən üstünük. Erməniləri səciyyələndirən bir cəhət isə qeyd etməliyəm. Ermənilərdə icma şüuru çox inkişaf edib. Biri ermənidirsə, erməni əsillidirsə, dərhal onu özlərininki hesab edirlər.

 - Bir məsələ ilə bağlı fikrinizi öyrənmək istərdik. Biz ölkəmizə gələn əcnəbilərlə də öz        dilində danışmağa çalışırıq, istəyirik ki, hər bir halda bizdən razı qalsınlar. Bəziləri bunu bizdə xoşgürünün, qonaqpərvərliyin yüksək səviyyəsi, bəziləri isə milli özünədərkin aşağı səviyyəsi ilə əlaqələndirir. Yaxud da illərlə ölkəmizdə, Bakıda yaşayan rus Azərbaycan dilini öyrənmir, o bizim dildə danışmaq əvəzinə, biz onunla rus dilində danışırıq. Doğurdanmı, bu, xoşgörünün parlaq təzahürüdür, yoxsa milli özünüdərkin aşağı göstəricisi, milli mənsubiyyətinə ikinci dərəcəli yanaşmadır?

- Siz bizim ölkədə öz doğma dilində danışan rusu misal gətirdiniz. Hələ niyə bunu da demirsiniz ki, Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlı niyə öz doğma dilini qoyub rusca danışır? Konkret bu misallardan götürsək, rusca danışmaq meyili sovetlər vaxtından qalmalıdır. Rus dilinin daha mədəni, rusca danışmağın daha aristokratik olması qəbul edilirdi. Belə hesab olunurdu ki, rusca danışmaq elitarlığın əlamətidir, mədəniyyətə yaxın olmağın ifadəçisidir və sair. . . Bu cür yanaşmalar hələ tam məhv olmayıb, təxminən 20 faiz qalıb. Bəziləri rusca danışanda hesab eləyir ki, o daha mədəni, daha elitar, daha yüksək səviyyəlidir. Amma hər nə qədər bu meyil qalsa da, özünü azərbaycanlı kimi qavramağı ehtiva edən icma şüuru bizdə getdikcə güclənməkdədir. Əvvələr isə bu icma şüuru demək olar ki, yox idi. Rusdillilər özlərini daha çox elitaya aid edirdilər, istəyirdilər ki, daha çox özlərini Moskvanın elitasına aid etsinlər. Amma ki, özünü azərbaycanlı olaraq hiss etmək və bununla qürur duymaq-bu, əsasən müstəqillik dövrlərinə aiddir.     

 - İndi bizdə milli özünüdərk sizcə, hansı səviyyədədir?  

- Bu bir faktır ki, getdikcə milli özünüdərk dərinləşir, çoxalır. Yəni, özünü azərbaycanlı olaraq qavramaq və bununla fəxr etmək xeyli artıb. Yadımdadır, aspirant olduğum vaxt Bakıdan gedib Moskvada yaşayan tanınmış filosof Murad Axundovla söhbətimiz zamanı bir mövzu götürmək istədiyimi bildirdim. O, təbii ki, rusca soruşdu ki, harada götürmək istəyirsən? Cavab verdim ki, Bakıda. Murad Axundov dedi ki, Bakıda hansı elmdən söhbət gedə bilər? Amma indi o, elə bir millətçi olub ki. Hazırda ABŞ-da yaşayır. Kitab buraxanda üstündə Bakıda-Odlar Yurdunda doğulduğunu xüsusilə qeyd etdirir və bununla fəxr edir. Fikrimcə, nəinki Azərbaycanda yaşayanlarda, hətta xaricdə yaşayan həmvətənlərimizdə də milli özünüdərk, milli mənsubiyyəti ilə fəxarət hissi artıb.  

 -Tolerantlıqdan daha üstün keyfiyyət olan xoşgörü bizim millətimizdə dini istiqamətdə də üstünlük təşkil edir. Yəni, biz təkcə digər xalqlara yox, həm də islamdan qeyri dinin nümayəndələrinə də nəinki dözümlə, daha çox hörmətlə yanaşırıq.

- Açığı xoşgörü termini mənim üçün yenidir. Həm də fikrimcə, bu, daha uğurlu ifadədir. Ümumiyyətlə, dözümlülük və mədəniyyət bayaq da qeyd etdiyim kimi, feminin xüsusiyyətlərə aiddir. Dözümlülük də, tolerantlıq da, xoşgörü də, xeyirxahlığın təzahürlərdir. Dediyimiz anlayışlar da həmin o xeyirxahlıqdan irəli gəlir. Dini dözümlülükdən danışanda qeyd etməliyəm ki, din məsələsində həmişə ehtiyatlı olmaq lazımdır. Müsəlman dini tarixi baxımdan üç qütbə bölünür. İlkin müsəlmanlıq, şiəlik və sünnilik. Bunların arasında təbii ki, fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən fərqlər də mövcuddur. Belə bir hal xristianlıqda da var. Bir alman mütəfəkkiri protestantizmi burjua xristianlığı kimi səciyyələndirib. Burjua yarananda onun dünyagörüşünü ifadə edən təriqət kimi protestantizm yaranıb. Mən hesab edirəm ki, buna həmçinin ortodoksalizmi-pravoslavlığı da aid etmək olar. Əsl islam Allahın buyurduğu kimi yaşamaqdır. Daha başqasının həyatına müdaxilə etmək deyil. Qurani-Kərim uzun tarixi proses nəticəsində formalaşmış bir kitabdır. Bu, bilavasitə tarixi hadisələrin konteksində formalaşmış bir hadisədir. Əlbəttə ki, orada ziddiyyətli məqamlar ola bilər. Baxır indi kim orada nə tapır, nəyi götürür. Biz tarixə yanaşanda da oradan o fikirləri götürük ki, bizim indiki fəaliyyətimizə yaralıdır. Biz əksər hallarda öz biliklərimizdən silah kimi istifadə edirik. Qurani-Kərimdə surələrdən, ayələrdən şiəlik özünə lazım olanı, sünillik də özünə lazım olanı seçir. Bütün hallarda din məsələsində dözümlülüklə yanaşı, bir ehtiyatlılıq prinsipi də gözlənilməlidir. Bu həm də etniklərə olan münasibətdə olduğu kimi, digər dinlərin təmsilçilərinə də dərin hörmət hissi ilə müşayiət olunmalıdır. Mən həmişə hesab etmişəm ki, bizim bir-birimizə münasibətimiz dözməklə ölçülmür. Biz bir-birimizə qardaşıq. Qardaşın qardaşa münasibətində yalnız birlik, birgəlik, səmimilik olar. Qardaşın qardaşa münasibətində “dözürəm” demək nə dərəcədə düzgündür? Nə qədər ki, biz azərbaycançılıq ideyası mövqeyindəyik, bir-birimizə qardaşıq, həmişə də qardaş olaraq qalacağıq. Bu ideologiyaya görə, dözümlülük yox, qardaşlıq münasibəti mövcuddur. Qardaş qardaşı sevir, sevgi isə dözməkdən tam fərqli anlayışdır. Bayaq qeyd etdiyiniz kimi qardaş qardaşı xoş görməlidir, ona xoşgörü ilə yanaşmalıdır. Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xalqlar bir-birinə dostdur, qardaşdır. Biz vahid xalqıq və bir-birimizə də hörmətlə yanaşırıq.

 - Adil müəllim, son sualım bundan ibarətdir ki, bu vahidliyi, milli dini birliyi qoruyub saxlamaq üçün bundan sonra hansı meyarı, prinsipi əsas tutaraq ümumilli konsepsiyaya çevirməliyik?

- Milli və dini birliyimizi qoruyub saxlamaq üçün azərbaycançılıq ideologiyasından möhkəm yapışmalıyıq. Onun təhrif olunmasına yol verməməliyik. Azərbaycançılıq ideologiyasının əsas prinsipləri budur: hesab etməliyik ki, Azərbaycan vətəndaşı olmaq elə azərbaycanlı olmaq deməkdir. Ona görə də biz deməməliyik ki, bu türkdür, bu talışdır, bu ləzgidir, bu avardır, bu inqiloydur. Bunlar hamısı bizdəndir, bunlar hamısı bizik, bunlar bizimkidir prinsipi ilə yanaşmalıyıq, qəbul etməliyik, bu belədir. Azərbaycan əsas xalqı ifadəsini işlətmək özü belə ayrı-seçkilik olardı. Azərbaycan əsas xalqı elə Azərbaycan xalqıdır, buranın hər bir vətəndaşı da əsasdır. Bu azərbaycançılıq ideologiyasının əsasını təşkil edən prinsipdir. Biz bu ideologiyaya sadəcə əməl etmək xatirinə birləşməli deyilik, buna ürəknən bağlanmalı, bunu bütün ruhumuzla hiss etməliyik. Biz azərbaycanlıyıq, dilimiz də Azərbaycan dilidir. Dilimizdən söz düşmüşkən, Hüseyn Arifin maraqlı bir şeiri var; “Bədəl olmaram” şeirinin məzmunu belədir: biz uşaq ikən dava-dava oynayanda biri deyərdi ki, mən Qoç Koroğluyam, kim mənlə? O biri deyərdi ki, mən Qaçaq Nəbiyəm, kim mənlə? Biri deyərmiş ki, mən Giziroğlu Mustafa bəyəm, kim mənlə? Bir Bədəl varmış, o deyərmiş ki, mən kimlə? Biz də şəstlə deməliyik ki, Azərbaycan xalqıyıq, daha deməməliyik ki, biz kimlə? Bizim vahid milli birliyimizin yolu ancaq və ancaq azərbaycançılıq ideyasından keçir, biz bu ideya ətrafında yumruq kimi birləşməliyik.  

Söhbəti yazdı:

Sevinc MÜRVƏTQIZI

Həmçinin bax:

"525-ci qəzet", 10 may 2013-cü il

"525-ci qəzet", 16 may 2013-cü il